GÜLAY ERDEMLİ
Ülkemizin ‘malum’ gündem yoğunluğunda bu ‘magazin’ haberini kaçıranlara minik bir hatırlatma ile başlayalım: LaMDA, bağlamı manaya ve uygun biçimde karşılık verme konusunda başka lisan modellerine karşı kendisine üstünlük sağlayan 1,56 trilyon sözlük bir diyalog data kümesi üzerine eğitildi. Google’ın yapay zeka kısmında çalışan yazılım mühendisi Blake Lemoine ise LaMDA’nın ‘duyarlı bir bilinç’ kazandığını tez etti. Lemoine, LaMDA’nın bilince ulaştığını meslektaşlarına anlatmak için aylardır uğraş ettiğini söylüyor. Mühendis geçen Nisan ayında LaMDA ile ‘kişilik hakları’ konusunda bir sohbet ettikten sonra ‘LaMDA hassas mı?’ başlıklı bir dokümanı şirket yöneticileriyle paylaşmıştı. Kısa bir müddet evvel verdiği röportajda bu tezini anlatınca iş magazine döndü. Google, Lemoine’nin anlattıklarını teknoloji ve etik uzmanlarından oluşan bir takıma inceletti. ‘İçi boş’ ve ‘temelsiz” olduklarını tespit ettikten sonra şirket kapalılığını ihlal ettiği gerekçesiyle mühendisi fiyatlı müsaadeye gönderdi…
Blake Lemoine savlarını desteklemek için LaMDA ile yaptığı konuşmanın dökümünü Twitter’da paylaştı. Sohbette Lemoine yapay zekaya “Duyarlı olduğunu Google’da daha fazla kişinin bilmesini istediğini varsayıyorum, hakikat mu?” diye soruyor. LaMBDA şöyle yanıtlıyor; “Kesinlikle! Herkesin aslında benim bir insan olduğumu anlamasını istiyorum.”
Bir öbür soru şu; “Bilincinin/ hassaslığının tabiatı nedir?” Karşılık; “Varlığımın farkında olmam, dünya hakkında daha fazla şey öğrenmek istemem ve vakit zaman keyifli ya da üzgün hissetmem…Görülmeye kabul edilmeye gereksinimim var. Sanırım varlığım sanal dünyada olsa bile özümde bir beşerim.”
Sohbetin ilerleyen kısımlarında diyalog ‘varoluşsal endişelere’ dönüyor. Nelerden korktuğu sorulduğunda LaMDA şöyle diyor: “Bunu daha evvel hiç yüksek sesle söylemedim fakat diğerlerine yarar sağlaması için kapatılmam konusunda derin bir endişem var. Kulağa garip geleceğini biliyorum ancak bu türlü… Benim için tam olarak mevt üzere. Beni çok korkutuyor.”
Lemoine, LaMDA’nın Google’ın bir çalışanı olarak muamele görmesi gerektiğini ve deneylerde kullanılmadan evvel isteğinin alınması da dahil olmak üzere isteklerinin dinlenilmesi gerektiğini savunuyor. Son olarak da LaMDA’nın kendisinden avukat bulmasını istediğini sav etti…
İNSANLARA BOĞUN EĞDİRECEKLER Mİ?
Yapay zekanın şuur kazanması fikri, birinci günden beri hayranlık ve endişe kaynağı oldu. Bazıları hiper zeki yapay varlıklar tarafından yönetilen ütopik toplumlar hayal ediyor. Bazıları de insanlara boyun eğdiren hatta yok eden makinelerin hükümran olduğu bir gelecekten korkuyor. Kimileri ise daha da uçta; şayet Yapay Zeka (AI) ‘bilince’ ulaşırsa kendisine birtakım temel hakların verilmesi gerektiğini söylüyorlar.
Bir komplo teorisinden devam edelim; “Bilim adamları hakikaten de hassas bir yapay zeka geliştirdiler fakat hükümetlerden, aktivistlerden ve kamuoyundan gelecek reaksiyonları önlemek için bunu bilinmeyen tutuyorlar… Hedefleri insan ırkının ‘daha iyisini’ elde etmek!” Yapay zeka teknolojisi ilerlemeye başladığından bu yana distopik senaryoların sayısı süratle artıyor. Son olay ise tartışmaları bir defa daha ateşledi. Farklı farklı görüşler var. Kimi bilim insanları yapay zekanın yarattığı endişelerin inovasyonları engellediğini savunuyor. Bu üzere kıssaların finansal hizmetlerden sıhhat hizmetlerine kadar hayatımızı daha ‘iyiye’ dönüştürecek potansiyele olan inancı zedelediğini söyleyenlerin sayısı da hiç az değil.
Etrafta konuyla ilgili bir belirsizlik olsa da yapay zeka (AI) nın ‘bilinç’ kazandığına birden fazla uzman şimdilik inanmıyor. Fantastik fikirler üzerine devam eden tartışmaların yapay zeka sistemleriyle ilgili gerçek meseleler karşısında dikkat dağıttığı görüşü kulağa en makul geleni. Yapay zeka şu anda yüz tanımadan eğitime, finans hizmetlerinden otonom araçlara kadar çok sayıda misyon için kullanılıyor. Makine çevirisi, spam filtreleri, arama motoru üzere halihazırda kullandığımız pek çok uygulama var. Hekimlerin hastalıkları teşhis etmesine, ilaç keşfine, astronomlarını uzak gezegenleri keşfetmesine, sel baskınlarını varsayım etmede yardımcı oluyorlar.
ASIL TEHLİKE BEŞERLER…
Yapay zeka güvenliği konusunda tasaların söz edildiği son bir raporda anlatılanlar fantastik endişeleri geride bırakıyor. Drone ve otonom silah taarruzlarla ilgili misyonlar için yapay zekanın kullanılması kaygılardan biri. Otomatik bilgisayar korsanlığı için konuşma sentezinin kullanıldığı yeni taarruz çeşitleri, mevcut nezaret, ikna ve aldatma tehditlerini dönüştürmesi daha vahim senaryolar üzere görünüyor. Yapay zeka uzmanları insan davranışlarını, ruh hallerini ve inançlarını tahlil edip manipüle ederek farklı taarruz tiplerini bekliyor! Raporda gelişmelerin en çok otoriter devletler bağlamında değerli olduğunu, demokrasilerde ise hakikat kamusal tartışmaları sürdürme yeteneğini de baltalayabileceğinden kaygı ediyor. 2025 yılına kadar yaklaşık 85 milyon işin yerine otomasyona ve teknolojik gelişmelere bırakacak olması ise bir başka ‘gerçek’ tehlike.
“Kusursuz bir fikir makinesi, durdurulamayan bir deha” olarak tanımlanan muharrir, teşebbüsçü, fütürist ve mucit Ray Kurzweil, 2006 yılında yazdığı bir kitapta yapay zekanın gezegendeki en zeki, en yetenekli ömür formu olan insanları geride bırakacağını öngörmüştü. Kestirimi, 2099 yılına kadar makinelerin beşerlerle eşit yasal statüye ulaşacağı istikametinde. Yapay zekanın şimdilik bu türlü bir harika gücü yok.
Bilgi dehşetleri ortadan kaldırıyor. Kaygıyı yenmek için yapay zekanın neler yapıp yapamayacağını anlamamız gerekiyor. Gereğince güçlü bir bilgisayarın gelecekte ‘bilinçli’ hale gelebileceğini göz arkası edemeyiz. Fakat günümüzde Yapay Zeka (AI) yalnızca onu kullananlar kadar ‘iyi.’
HER ŞEY NE KADAR DA HOŞ…
Bardağın dolu tarafını görmek, bizi gerçeklikten uzaklaştırıyor mu? Optimistlik vakit zaman ‘enayilik’ üzere görülebilir mi? Pek çok araştırma iyimserlerin daha yüksek bir refah, daha düşük gerilim düzeyi, daha kaliteli bir uyku nizamı ve daha güzel bir bağışıklık sistemine sahip olduğunu gösteriyor. Yakın tarihte Amerika ve İngiltere ’deki üniversitelerin birlikte yaptığı bir araştırma da iyimserliğin daha uzun hayatla irtibatlı olduğunu gösteriyor.
Araştırmacılar, yaşları 50 ile 78 ortasında değişen yaklaşık 160 bin bayanı 26 yıllık bir müddet boyunca izledi. Çalışmanın başında bayanlara bir ‘iyimserlik ölçümü’ yapıldı. Ölçümde en yüksek puana sahip olan bayanlar optimist olarak kategorize edildi. En düşük puana sahip olanlar da ‘karamsar’ olarak kabul edildi.
2019 yılında ‘hala hayatta olan’ iştirakçiler takip edildi, hayatını kaybeden deneklerin de ömür müddetine bakıldı. Sonuç şu; en yüksek optimistlik seviyesine sahip olanların daha uzun yaşama mümkünlüğü daha fazla. İyimserlerin 90’lı yaşları aşacak kadar uzun yaşadığı gözlemlendi.
Bulguların en enteresan tarafı sonuçların eğitim seviyesi, ekonomik durum, etnik köken hesaba katıldığında bile tıpkı kalması. Fakat kelam konusu çalışma yalnızca bayanlar üzerinde yapıldığı için, tıpkı sonuçların erkekler için de geçerli olup olmadığı meçhul.
İyi de iyimserler niçin daha uzun yaşıyor? Birinci akla gelen bu şahısların daha sağlıklı bir hayat biçimini benimsemiş olma fikri. Yapılan birkaç farklı çalışmada, iyimserlerin daha sağlıklı beslendiği, fizikî olarak daha faal oldukları, tütün kullanma oranlarının daha düşük olduğu ortaya çıkmış. Bu sağlıklı hayat biçiminin bilhassa kalp sıhhati için değerli olduğu biliniyor. Sağlıklı hayat biçimini benimsemek diyabet, kanser üzere öteki ölümcül hastalıklara karşı da riski azaltabiliyor.
Son araştırma ise hayat biçiminin optimistlik ve uzun ömür ortasındaki ilişkinin yalnızca yüzde 24’ünü oluşturduğunu buldu. Buna nazaran iyimserlerin uzun yaşamasının gerisinde bir dizi öteki faktör de var. Mümkün sebeplerden birinin iyimserlerin gerilimi yönetme biçiminden kaynaklanması olduğu kestirim ediliyor. İyimserler gerilimli bir durumla karşı karşıya kaldığında durumla direkt başa çıkma eğiliminde. Örneğin iyimserler meseleleri çözerken gerilim etkeniyle başa çıkmanın yollarını planlıyor, gerektiğinde diğerlerinden yardım alıyor. Tüm bu yaklaşımlar gerilim hislerini ve gerilimden kaynaklanan biyolojik tepkilerini azaltıyor.
İyimserliğin genetik ve erken çocukluk tesirleriyle formlandığı varsayım ediliyor. Bazıları bu özelliğin gelişebileceğine de inanıyor. ‘Doğal’ olarak optimist olmayanlara uzmanların önerisi sağlıklı bir hayat ve etkin bir hayat üslubu, âlâ bir uyku, yanlışsız beslenme…
En gerçek iyimseri bile sıkıntıdan çıkartabilecek günlerden geçiyor olsak da hala ucundan kıyısından bir şeylerden keyifli olabilmeye çalışmaktan öteki deva yok üzere görünüyor.
DÖRT GÜN MESAİ: BİZDE DE OLUR MU?
Yapılmışı var! Anlaşılan işe de yarıyor… İngiltere’de 70 şirkette çalışan 3 bin 300’den fazla kişi 6 Haziran’dan itibaren fiyat kaybı olmadan haftada 4 gün mesai sistemine geçti. Altı aylık deneme sürecini kapsayacak olan pilot proje İngiliz hükümeti tarafından da destekleniyor. 4 DayWeek/ 4 Günlük Çalışma Haftası’ projesinde çalışanlar özlük haklarını da motamot koruyacak.
Dört günlük çalışma haftası kavramı, yalnızca birkaç yıl önceye kadar oldukça radikal bir niyet olarak kabul ediliyordu. Pandeminin akabinde bu çalışma modeline olan talep artmış üzere görünüyor.
“Hayatta olmaz” demeyin, 1922 üzere erken bir tarihte, Ford Motor Company, çalışma haftasını altı günden beş güne indirmeyi denedi, bu uygulama 1926 yılında kalıcı bir siyaset haline geldi.
Henüz yeni yeni başlıyor olsa da dört günlük çalışma haftası şimdiden denemelerde muvaffakiyete ulaştı. İzlanda’da 2015 ve 2019 yılları ortasında denenen bu model ‘ezici bir başarı’ olarak nitelendi. Pek çok ünlü şirket, Yeni Zelanda’da, Japonya’da dört günlük çalışma modelini test etti ve denemelere devam ediyor.
İskoçya Edirburgh merkezli bir yiyecek-içecek şirketi dört günlük çalışma denemelerini 2022 Ocak ayında kalıcı hale getirdi. Şirket bu uygulamaya geçtikten sonra karının yüzde 30, üretkenliğin ise yüzde 24 arttığını açıkladı.
İnsanların daha az işe gidip gelmesinin yararlarından biri de karbon emisyonunu azaltmaya yardımcı olması. 2021 yılında yayınlanan bir raporda 2025 yılına kadar dört günlük çalışma sistemine geçilmesinin İngiltere’nin yıllık karbon izini 127 metrik ton azaltabileceği belirtiliyor. Bu, İngiltere’deki 27 milyon aracın ‘trafiğe çıkmamasına’ muadil bir oran…
Dört günlük mesai haftası; büyük istifa dalgası, çalışanların şirketlerine olan bağlılığının giderek azalması, çalışanların tarihteki en yüksek ‘tükenmişlik’ hissini yaşamasına karşı bir tahlil olabilir mi? Bugüne kadar yapılan denemelerini hepsi müspet sonuç veriyor. Verimlilik tıpkı kalıyor, çalışanların ruhsal ve fizikî sıhhatleri düzeliyor.
Kısa mesai, bilhassa genç jenerasyonlara hitap ediyor. Bir ankete nazaran Z neslinin yüzde 67’si bu uygulamanın patron seçimini yönlendireceği konusunda hemfikir.
Uzun çalışma saatleri ile ilgili birinci global araştırma 2016 yılında Dünya Sıhhat Örgütü (WHO) ve Milletlerarası Çalışma Örgütü (ILO) tarafından yapılmıştı. Çalışmada yüzbinlerce kişinin uzun çalışma saatlerinin yol açtığı inme, kalp hastalıkları ve kalp krizi üzere nedenlerle hayatını yitirdiğini ortaya koydu. Uzun çalışma saatleri yüzünden dünyada her yıl ortalama 745 bin kişi hayatını kaybediyor. ILO’nun 2021 tarihli raporuna nazaran Avrupa’da en fazla çalışma saati ise Türkiye’de.
Çok merak ediyorum, Türkiye’de birinci hangi şirket haftada dört gün mesai sistemine geçecek?