“Bir şey olmaz yahu” deme lüksümüz YOK! Sanayi ihtilalinden bugüne insanoğlu büyük bir gelişme yaşasa da etrafın hissesine düşen ‘krize girmek’ oldu!
GÜLAY FAZİLETLİ
Ekonomik kriz, siyasetteki tartışmalar ve çalkantılar, dünyadaki çatışmalar vs… Herkesin sıkıntısı başını aşmış… Ancak dünyanın yaşanacak bir yer olmaktan çıkma tehlikesi tüm bu dönemsel çalkantıları gölgede bırakıyor. ‘Sürdürülebilirlik’, ‘iklim krizi’ kavramlarının içeriği, besin kaynaklarının giderek yok olduğu gerçeği hepimizi çok yakından ilgilendiriyor. “Bir şey olmaz yahu” deme lüksümüz YOK! Sanayi ihtilalinden bugüne insanoğlu büyük bir gelişme yaşasa da etrafın hissesine düşen ‘krize girmek’ oldu!
İklim krizi karşısında tedbir almazsak bizi makûs günler bekliyor. Yaşanmaz bir dünyayla karşı karşıya kalmamak için her birimiz üzerimize düşen sorumluluğu yerine getirmek mecburiyetindeyiz.. Yarın (5 Haziran) Dünya Etraf Günü, bu vesileyle mevzuyu ele almak isterim.
Doğayı muhafaza maksadıyla hassaslık oluşturmak, dünyadaki etraf problemlerine dikkat çekmek, etraf problemlerine karşı milletlerarası işbirliği sağlamak maksadıyla 1972 yılında Birleşmiş Milletler (BM) Zirvesi’nde 5 Haziran Dünya Etraf Günü olarak kabul edildi. O yıllarda da etraf ismine durum pek parlak değildi. Asit yağmurları ağaçları ve bitkileri tahrip ediyordu. Ziyanlı böcekleri öldürmek için kullanılan DDT (Dikloro Difenil Trikloroetan) ‘aman da ne hoş ziyanlı böceklere veda’ diye kullanılıyordu lakin kuşları ve tabiattaki pek çok canlıyı da öldürdüğü hatta insanlara da dolaylı olarak ziyan verdiği anlaşılmıştı. DDT kullanımı Avrupa ve ABD’de, 1987 yılında da Türkiye’de yasaklandı. Fakat yasakların Türkiye’de tam olarak uygulanması 2000’li yılları buldu. Dönelim 70’li yıllara… Ülkeler petrol sızıntıları, nükleer silah tesislerinden kaynaklanan kirlilik ve Vietnam Savaşı’nın etrafa verdiği ziyanla gayret ediyordu. Savaş ve etraf sözleri yan yana kullanıldığında ne yazık ki etraf her vakit kaybeden taraf oluyor, dün öyleydi bugün de değişen bir şey yok. Çarpıcı bir sayı vermek gerekirse Vietnam Savaşı’nda yaklaşık 96 bin ton ölümcül kimyasal unsurun etrafa salındığı kestirim ediliyor. Bu savaştaki bombalar iki milyon dönümlük araziyi tahrip etti.
Bugünlerde Nato’ya girmeye çalışan İsveç’in ısrarıyla Birleşmiş Milletler, dünyanın dört bir yanındaki temsilcileri bir ortaya getirdi. 50 yıl evvel, 5-16 Haziran 1972’de Stockholm’de düzenlenen BM İnsan Etrafı Konferansı, çevreyi dünya çapında bir siyaset sorunu olarak ele almayı ve bu meselelere tahlil bulmak için temel unsurları tanımlamayı amaçlıyordu. Bu birinci global çabaydı!
Diplomasi açısından bakıldığında bu teşebbüs büyük bir başarıydı. Konferansa 113 ülkenin yanı sıra, etraf muhafaza kuruluşları da katıldı. Kısaca bu toplantı gelecekteki etraf idaresine rehberlik edecek unsurları içeren bir bildiri de yayınlandı. O yıllardan bu yana uğraşlar devam etse de dünyanın karşı karşıya olduğu zorluklar çok fazla. Sera gazı hala artıyor, sıcaklık bedelleri yükseliyor, orman yangınları, seller derken tedbir alınmazsa gelecek pek parlak görünmüyor. Global nüfusun yaklaşık yüzde 99’u ise Dünya Sıhhat Örgütü’nün yönergelerini aşan bir havayı soluyor.
Neyse ki ‘çevre’ konusu artık onlarca alt başlığıyla 7’den 70’e hepimizin gündeminde olmak zorunda. Küçük büyük demeden etraf için birçok şey yapabiliriz. İşin hoş tarafı bu mevzuda bizi yönlendirebilecek kurumların sayısı da fazla, teknoloji de yanımızda.
Çevreyi müdafaa ismine asıl iş devletlere, dev sanayi kuruluşlarına düşse de en azından atıklarımızı azaltarak katkıda bulunabiliriz. Pek çok teknolojik uygulama da işleri kolaylaştırıyor. Evvel dünyadaki birkaç uygulamaya bakalım. Örneğin RecycleNation… Bu online uygulama atıkların uygun halde geri dönüştürülmesine yardımcı olmak için geliştirildi. İnternet sitesi ya da akıllı telefon uygulaması kullanılarak geri dönüştürmek istediğiniz atıkları ve pozisyonu girmek kâfi. RecycleNation, atıkların nereye atılacağına, rota belirlemeye yardımcı oluyor. Hatta postayla gönderme seçeneği bile tercih edilebiliyor.
TÜRKİYE’DEKİ TEKNOLOJİK GELİŞMELER…
Bizde de sahiden umut veren gelişmeler var. Etraf Müdafaa ve Ambalaj Atıkları Kıymetlendirme Vakfı’nın (ÇEVKO) dijital tahlilleri etraf ismine kıymetli. 1991 yılında kurulan Çevko, belediyeler ve ekonomik işletmelerle tüketim sonrası ambalaj atıklarının kaynağında başka toplanması ve geri dönüştürülmesi için yaptığı işbirliklerinin yanı sıra etraf konusunda farkındalık ve şuurun artırılması çalışmalarını devam ettiriyor.
Geçenlerde Çevko Vakfı Genel Sekreteri Mete İmer ile görüştüm. İmer, Çevko’nun dijital tahlillerini anlattı. Bu dijital tahlillerden biri ‘Nereye Atayım.’ Çevko’nun geliştirdiği ‘Nereye Atayım’ yazılımı belediyelerin Sıfır Atık kapsamındaki yükümlülüklerine tahlil sunuyor. Uygulama kapsamında Burdur’un Bucak Belediyesi pilot bölge seçildi. İmer uygulama sayesinde belediyenin paklık işleri bütçesinde yüzde 35’e varan oranda (yaklaşık 700 bin lira) güzelleşme sağlandığını söylüyor.
Pilot bölgede yapılan çalışmalarda belediye bünyesindeki atık toplama ekipmanları cins, ölçü üzere envanter bilgileri çıkartıldı, elde edilen bilgiler dijital ortama aktarıldı. Alanda bulunan ekipmanların her biri ‘Nereye Atayım’ yazılımına kaydedildi ve ekipmanlara birer kimlik numarası verildi. Bu numaralar program aracılığıyla etiketlerin üzerine yazıldı. Etiketler alanda bulunan ekipmanların ‘Sıfır Atık’ kapsamına alınan bina ve yerleşkelerine yapıştırıldı. Ekipmanların bulunduğu yerlerin bilgilerini ilçe halkıyla paylaşmak maksadıyla ‘Bucak Sıfır Atık’ isimli bir taşınabilir uygulama geliştirildi. Uygulama ilçedeki en yakın beş ekipmanın yerini gösterip yol tanımı veriyor.
Mete İmer, ‘Nereye Atayım’ yazılımının ‘Sıfır Atık Bilgi Sistemi’ için ihtiyaç duyulan tüm bilgilerin kayıt altına alınmasına yardımcı olduğunu belirtiyor.
Çevko’nun bir öteki dijital tahlili de Prokets. Bulut tabanlı taşınabilir bir sistem olan Prokets, şirketlerin atık idare süreçlerini daha aktif ve verimli bir hale getirmeyi amaçlıyor. Sistem sayesinde şirket içerisinde rastgele bir üniteden, hatta rastgele bir atık kumbarasından ne kadar atık çıktığını gerçek vakitli olarak izlemek, raporlamak ve randıman takibini yapmak mümkün olabiliyor.
HAYAT ÇOK KISA, TASARRUFA GEREK YOK!
Dünyada, bilhassa de gelişmiş ekonomilerde gençler ortasında yeni bir eğilim süratle yükseliyor; gelecek için tasarruf yapmanın bir manası yok! Hızlanan iklim çöküşü, ömrü sürdürmek için gereken maliyetlerin artması gençlerin gaye değiştirmesine neden oldu. “Hayat çok kısa, gelecek de pek parlak görünmüyor. Öyleyse neden geleceği düşünerek tasarruf yapalım?”
Bu akıma kapılanların yaş kümesi 18-35. İngilere’de gelecek için birikim yapmayanların sayısı iki yılda iki kat arttı. Gençler kazandıkları parayla kira ve faturalarını ödedikten sonra para yerine ‘anı biriktirmeyi’ tercih ediyor.
Aslında maksatları çok net: Daha az tasarruf, kazandıklarını manalı şeylere harcamak ve tutkularının peşinden gitmek.
Yapılan anketlere katılan gençlerin yüzde 55’i emeklilik planlarını askıya aldığını söylüyor. Kimileri için pandemi ‘anın tadını çıkarma’ motivasyonlarını tetikledi. Bir kısmının itici gücü iklim değişikliği nedeniyle dünyanın geleceğinin meçhullüğü. Kiminkinin de Rusya’nın Ukrayna’yı işgalinin, siyasi istikrarsızlığın artırması ihtimali. Bu gençler ‘finansal nihilistler’ olarak da tanımlanıyor.
Her an ellerinden alınacak üzere hissettiren bir gelecek için hayatın konforlarından yoksun kalmak istemiyorlar. Mesken almak için para biriktirerek güçlerini ve vakitlerini harcamak istemiyorlar.
ABD’li ve Avrupalı gençler tercihen tasarruftan uzak duruyor. İşsizlik sayılarının rekor kırdığı Türkiye’de ise gençler trend yüzünden değil mecburen finansal nihilist olarak davranmak zorunda kalıyor!
APOPLOE VESRREAİTARS
Bir lisan bir insan demiş büyüklerimiz… Ya yapay zekanın da bir lisanı olsa? Yakın gelecekte “anlıyorum ancak uygun konuşamıyorum” diyeceğimiz bir yabancı lisan daha mı ortaya çıkacak? Son birkaç gündür tartışılan bir bahis var; yapay zeka kendi lisanını mi icat etti?
Yapay zeka (AI) araştırmalarıyla bilinen OpenAI, geçen yıl metin açıklamalarıyla farklı manzaralar üretebilen DALLE-E ile gündeme gelmişti. Sistem, derin öğrenme teknikleri ve yapay hudut ağları ile ürettiği görsellerle büyük ilgi gördü.
Yapay zeka dayanağıyla çalışan DALLE-E 2’ye nasıl bir görsel elde etmek istediğinizle ilgili yazılı bir metin veriyorsunuz o da size bir görsel oluşturuyor. Her şey sizin hayalinize kalmış. İsterseniz kedi başlı bir insan ya da muzdan gemi isteyebilirsiniz.
Teksas Üniversitesi’ndeki araştırmacıların savı ise ürkütücü: DALLE-E 2 tarafından manzaralar üzerinde oluşturulan sözler rastgele bir harf karmaşası değil, hepsi bir mana taşıyor olabilir!
Örneğin ‘Vicotes’ metni DALLE-E’ye girildiğinde sistem zerzevat imajları oluşturuyor. ‘Apoploe vesrreaitars’ metni ise kuş imgeleri oluşturuyor.
Bu sav kışkırtıcı olsa da şimdi tartışmanın çok başındayız. Son 10 yılda makine tahsilindeki bütün gelişmelere karşın, sistemlerin kararlarına nasıl ulaştığı konusu hala bir muamma.
DÜNYA ETRAF GÜNÜ 50 YAŞINDA DEDİK
Uzmanlar önümüzdeki 50 yılda izlenecek trendleri de şöyle özetliyor: Döngüsel iktisat fikri giderek yaygınlaşacak. Her yıl milyarlarca ton materyal üretilip, tüketiliyor ve çöpe atılıyor. Bu materyallerin sırf çok küçük bir yüzdesi geri dönüştürülüyor ya da tekrar kullanılıyor. Atıkları ortadan kaldırıp materyalleri kullanımda tutan döngüsel eforlar iklim değişikliğinin tesirlerini azaltmaya yardımcı olabilir. Tabiat hakları ve hayvan hakları savunuculuğu etraf diplomasisinde daha da fazla gündeme gelecek. Özel uzay seyahatlerinin hızlanması uzay çöplerinin birikmesine neden oluyor ve dünyanın yörüngesini tehdit ediyor. Bu nedenle önümüzdeki süreçte uzay ekosistemini müdafaa da sık kullanılan bir kavram olacak. Stockholm Konferansı’nın 50. yılı, dünyayı korumak ve tekrar canlandırmak için sorumluluklarımız hakkında düşünmek için güzel bir fırsat üzere görünüyor.