Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’da denetimi geri alması sonrasında bölgede yaşayan Ermenilerin yarısından fazlasının yaşadıkları topraklardan ayrılarak Ermenistan’a geçmeleri dünyada geniş yankı uyandırıyor.
Erivan, Ermenistan’a gelen Karabağ Ermenilerinin sayısının 65 bini aştığını duyurdu. Ermenilerin kimileri “etnik temizlikten” duydukları tasa nedeniyle yaşadıkları bölgeden ayrıldıklarını söylerken kimileri da Azerbaycan egemenliği altında yaşamak istemediklerini lisana getiriyor.
Azerbaycan’a sivillerin korunması, insan haklarına hürmet gösterilmesi ve memleketler arası insan hakları hukukuna bağlı kalınması için arka arda davetler yapılıyor.
Bakü, Dağlık Karabağ’daki Ermenilerin haklarının korunacağı, Azerbaycan’a “eşit yurttaşlar” olarak entegre edilecekleri teminatını verse de bunun nasıl gerçekleşeceği ve Ermenistan’a geçenlerinin akibetinin ne olacağı ile ilgili belirsizlikler kelam konusu. Öte yandan 1991 yılına kadar Dağlık Karabağ’da yaşayan binlerce Azerinin de tekrar bu bölgeye geri dönmek isteyebileceği belirtiliyor.
Uluslararası toplum dikkatini bölgedeki insani duruma odaklarken Azerbaycan’ın 19 Eylül’de “terörle mücadele” maksadıyla başlattığını duyurduğu askeri operasyonla, 24 saat üzere kısa bir müddette, bölgedeki Ermeni ayrılıkçı güçleri silah bırakmaya zorlayıp Rusya arabuluculuğunda Dağlık Karabağ’daki denetimi külliyen geri almış olmasının yankıları da sürüyor.
Jeopolitik değişim: “İran net kaybeden”
Bölgedeki gelişmeleri yakından izleyen uzmanlar, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ atılımının Güney Kafkasya’da yol açtığı jeopolitik değişimi, DW Türkçe’ye kıymetlendirdi.
Alman Marshall Fonu Türkiye Yöneticisi Özgür Ünlühisarcıklı, “Türkiye’nin sonlarındaki ihtilaflardan biri, Dağlık Karabağ ihtilafı, çözülmek üzere. Üstelik muhtemelen bu gelişme, Ermenistan ile Türkiye ortasındaki olağanlaşmanın de önünü açacak” diye konuştu.
Azerbaycan’ın Güney Kafkasya’da jeostratejik pozisyonunun güçleneceğine işaret eden Ünlühisarcıklı, böylece Azerbaycan’ın stratejik ortağı olan Türkiye’nin de pozisyonunun güçleneceğini vurgulayarak “Burada aslında net kaybeden İran” dedi.
İran, bölgesel rekabet içersinde olduğu Türkiye ile en büyük hasmı İsrail’in Azerbaycan ile derinleşen askeri bağlantılarından, bilhassa de Türkiye’nin tekrar Azerbaycan ve tıpkı vakitte Gürcistan ile güçlenen ticari alakaları nedeniyle bölgede artan nüfuzundan rahatsız.
İran’ın bir öteki komşusu Pakistan’ın da Güney Kafkasya denkleminin içersinde yer aldığını anımsatan Ünlühisarcıklı, “2. Dağlık Karabağ savaşı sırasında Pakistan da Azerbaycan’a en azından siyasi takviye verdi. Yani Türkiye bir yerde İran’ın etrafında jenerasyon oluşturmuş durumda ve son gelişmeler Türkiye’yi İran karşısında güçlendirmiş oluyor” tespitini yaptı.
Tahran’ın Türkiye endişesi
Bakü ve Ankara’nın, Zengezur Koridoru olarak isimlendirdikleri ve Türkiye’yi Ermenistan ve Azerbaycan üzerinden Orta Asya’ya bağlamayı hedefleyen ulaşım güzergahını açma planları, Tahran’da İran’ın bölgedeki nüfusunu geriletecek bir atılım olarak pahalandırıyor.
İran’ın Kafkasya’ya ve uzun yıllardır desteklediği Ermenistan’a bağını zayıflatacağını düşündüğü için bu koridorun açılmasını istemediğine işaret eden Özgür Ünlühisarcıklı, “Ayrıca Azerbaycan ile Nahçıvan kara yoluyla birbirine bağlanırsa, artık Türkiye’nin Orta Asya’ya İran’ı baypas eden bir koridoru olacak” dedi.
Tahran’da, Türkiye’nin Orta Asya ve Güney Kafkasya’da “Pan-Türkist” bir siyaset izlediği ve bunun İran’ı istikrarsızlaştırabileceği kaygısı lisana getiriliyor. Ayrıyeten İranlı uzmanlar, Zengezur Koridoru ile Türkiye’nin Çin’in Jenerasyon Yol teşebbüsündeki Orta Koridor’da, değerli bir pozisyon elde edebileceğine dikkat çekiyor.
Ancak Ünlühisarcıklı, İran’ın Azerbaycan ile Ermenistan ortasında ihtilafın tahlile kavuşturulmasına yönelik olumlu gidişatı kesintiye uğratabilecek rastgele bir adım atmasına ihtimal vermediğini söyledi.
GMF Türkiye Yöneticisi, “İran’ın yapabileceği pek bir şey yok. Şu anda olumlu gidişatı kesintiye uğratabilecek tek kıymetli risk faktörü var o da Ermenistan’da darbevari bir olayın yaşanması, Başbakan Paşinyan’ın devre dışı kalmasıdır… Bu Rusya kaynaklı olabileceği üzere Ermenistan’daki aşırıcılar kaynaklı da olabilir” sözlerini kullandı.
“Bölgedeki ihtilaf alanı genişleyebilir”
Almanya’nın saygın fikir kuruluşlarından Alman Siyaset ve Bilim Vakfı (SWP) uzmanları Dr. Hamidreza Sevgilisi ile Dr. Daria Isachenko ise Türkiye ile İran’ın Güney Kafkasya’da artan rekabeti ve Azerbaycan-İsrail bağlantılarının, bölgede olduğu kadar, Avrupa Birliği (AB) için de çok önemli sonuçlar doğurabileceği görüşünde.
İki uzman kaleme aldıkları tahlilde, İran’in Türkiye ile rekabeti ve İsrail ile örtülü savaşının zati Ortadoğu’da tırmanmakta olduğuna işaret ederek Güney Kafkasya da dahil olmak üzere daha geniş bir alana yayılabilecek bir ihtilaf riskinin mevcut olduğuna işaret ediyor.
Analizde, “Böyle bir ihtilafın doğrucağı sonuçlar çok taraflı olur. Uzun periyodik hasımlıklar, kilit kıymete sahip yabancı yatırımların yapılmamasına, değerli ticaret yollarınının akamete uğramasına, ekonomik kalkınmanın engellenmesine yol açar. Dahası yeni ihtilaflar sivil kayıplara ve yerinden edilmelere ve geniş çaplı altyapı yıkımına yol açabilir” tabirleri yer aldı.
Azizi ve Isachenko kaleme aldıkları yazıda ayrıyeten Güney Kafkasya’nın, Avrupa’nın güç güvenliği için hayati ehemmiyete sahip bir koridor olduğunu hatırlattı. Uzmanlar, burada yaşanacak bir istikrarsızlığın Avrupa’ya güç tedariğini sekteye uğratabileceğine, bunun Ukrayna savaşı nedeniyle artık Rus gücünden mahrum olan Avrupa’nın güç güvenliğini daha da büyük zahmetlerle karşı karşıya getirebileceğine vurgu yaptı.
Rusya’nın Dağlık Karabağ atılımının gerisinde ne yatıyor?
Soru işaretlerine yol açan bir öteki mevzu da aslında Ermenistan’ı destekleyen Rusya’nın, Azerbaycan’ın Dağlık Karabağ’ı geri almasına neden pürüz olmadığı.
Kimi uzmanlar, Ukrayna savaşı nedeniyle Rusya’nın gücünün ve Güney Kafkasya’daki pozisyonunun zayıfladığını düşünüyor. Öbür birtakım analistler ise Ermenistan Başbakanı Nikol Paşinyan’ın Batı ile yakın diyaloğuna, Azerbaycan’ın operasyonunda kısa bir müddet evvel Ermenistan’ın ABD ile gerçekleştirdiği ortak askeri tatbikatına dikkat çekerek Rusya’nın Dağlık Karabağ atağının gerisinde Batı’nın bölgede nüfuzunu artırmasını tedbire, Güney Kafkasya’daki asıl belirleyeci aktör pozisyonunu koruma etme maksadının yattığına dikkat çekiyor.
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Dr. Daria Isachenko ise Rusya’nın Dağlık Karabağ atılımının gerisinde yatan nedenleri anlamak için Moskova’nın eski Sovyet ülkelerine yönelik üç başlıkta özetlenebilecek telaffuzuna bakılması gerektiğini kaydetti.
SWP bünyesindeki Uygulamalı Türkiye Araştırmaları Merkezi’nin (CATS) uzmanlarından olan Isachenko bu üç noktayı, “Rusya, bu ülkelerde Batı yanlısı bir hükümet, Batı’nın bir askeri üssünün mevcudiyetini ve tekrar sonlarında NATO üyesi bir ülkenin varlığını istemiyor” halinde sıralayarak kelamlarını şöyle sürdürdü:
“Dağlık Karabağ’daki son tırmanışın sonuçları, Rusya’nın bu üç kırmızı çizginin en azından birinin korumasını, yani Batı’nın bölgedeki askeri mevcudiyetinin sonlandırılmasını sağlamış oldu. Zira Dağlık Karabağ ihtilafının varlığı, birebir vakitte Batı’nın bölgeye müdahalesiyle de ilgiliydi. 2020’deki ateşkesten Azerbaycan’ın 19 Eylül’deki operasyonuna kadar olan süreçte Ermenistan daha fazla memleketler arası angajman talep ediyordu ve bu da Ermenistan’a AB misyonu gönderilmesine yol açmıştı. Lakin artık Dağlık Karabağ bir sorun olmaktan çıktığına nazaran, Batı’nın bölgedeki varlığına da muhtaçlık olmayacak. Ve Rusya Batı’nın nüfuzunu büsbütün yok edemese de, artık en azından minimuma indirgemiş oluyor.”
Peki Rus askerleri Dağlık Karabağ’da kalacak mı?
CATS uzmanı Isachenko’ya nazaran ne Azerbaycan ne Türkiye ne de Rusya, Batı’nın bölgeye müdahil olmasını istiyor.
2020’deki ateşkes, Rus askerlerinin 2025’e kadar Dağlık Karabağ’da misyon yapmasını öngörmüştü. Pekala, artık bu ihtilaf ortadan kalkıyorsa Rus barış gücüne gerek kalacak mı?
Isachenko bu soruyu, “Kanımca, Dağlık Karabağ sorunu çözümlense de Rusya buradaki varlığını sürdürecek. Zira Rus varlığı salt barış gücü ile sonlu değil. 2020 ateşkes muahedesinin 9. hususu, Ermenistan’ın Azerbaycan ve Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti ortasındaki ulaşım yolunun güvenliğini garanti ettiğini belirtmekte, fakat ulaşım denetiminin Rusya tarafından, Rus hudut muhafızları tarafından yapılacağını öngörmekte” kelamlarıyla yanıtladı.
Moskova ve Ankara hangi stratejiyi izliyor?
Türkiye ve Rusya’nın bölgede izledikleri siyasetleri yorumlayan CATS uzmanı Daria Isachenko düşünülenin bilakis, Azerbaycan ve Ermenistan’ın tercihlerinin Türkiye ve Rusya’nın atılımlarını belirlediğine dikkat çekti.
Hem Moskova hem Ankara’nın bölge realitelerini dikkate alarak ve esneklik göstererek hareket ettiklerine işaret eden Isachenko, “Mesele ihtilafların tahlili değil, ihtilafların yönetişimi. Bu yönetişim anlayışı da Rusya ve Türkiye’nin savaşma noktasına gelmemesini sağlamaya odaklanıyor” görüşünü aktardı.
AB nasıl bir tavır takınmalı?
Güney Kafkasya’daki gelişmeler bilhassa AB için büyük stratejik ehemmiyet taşıyor. Isachenko, Hamidreza Sevgilisi ile kaleme aldığı SWP tahlilinde, AB’ye bölge siyasetleri ile ilgili kimi tekliflerde bulunurken yalnızca Güney Kafkasya’daki devletlerle değil, birebir vakitte bölgede tesirli, nüfuz sahibi komşularıyla da açık bağlantı kanallarına öncelik verilmesi gerektiğine işaret ediyor.
Özellikle Rusya’nın AB’nin Güney Kafkasya’da aktif bir rol üstlenmesine itiraz ettiğine ve AB’nin İran ile sonlu bir diyaloğu bulunduğuna dikkat çeken uzmanlar, şu tavsiyede bulunuyor:
“AB, bu bahiste Türkiye ve İsrail ile proaktif bir biçimde angaje olmalıdır. Bu angajman, karşılıklı anlayış ve tansiyonun azaltılmasına elverişli bir ortamı teşvik ederken bu devletlerin çıkarlarını AB’ninkilerle uyumlu hale getirmeyi amaçlamalıdır.”
DW Türkçe’ye VPN ile nasıl ulaşabilirim?