AKP’nin iktidarda olduğu yirmi yıl boyunca izlediği siyasetlerin din-devlet bağlarında yol açtığı değişim, Cumhuriyet’in 100’üncü yılında en çok tartışmaya yol açan mevzuların başında geliyor.
Kimi analistler, Recep Tayyip Erdoğan’ın Atatürk’ün kurduğu laik Türkiye Cumhuriyeti’ni “popülist İslamcı otoriter bir rejime” dönüştürdüğünü düşünüyor. Kimi uzmanlar ise siyasal İslamcıların demokratik laik sistemde yol açtıkları tahribata karşın toplumsal hayatta sekülerliğin büsbütün ortadan kaldırılamadığını savunuyor.
DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Leipzig Üniversitesi Öğretim Üyesi Prof. Dr. Markus Dressler ise bugün Türkiye’de yaşanan dönüşümün salt siyasal İslam’ı temsil eden AKP’nin son yirmi yıldaki siyasetleri ile açıklanamayacağı, gelinen etabın AKP öncesinde yaşanan “kırılma anları” gözardı edilerek değerlendirilemeyeceği görüşünde.
“Kemalist ıslahatlar büyük ölçüde geride bırakıldı”
Türkiye’de din-devlet bağlantıları ile ilgili araştırmalarıyla tanınan Dressler, Türkiye Cumhuriyeti’nin kurulduğu birinci yıllarda dadevlet ile din ortasında büyük bir ayrımolmadığını, ayrıyeten laiklik konusunda da cumhuriyetin kuruluşundan bu yana değerli kırılma anları, değişimler yaşandığına dikkat çekiyor.
Bununla birlikte Dressler, Türkiye’de günümüzde Kemalist ıslahatların büyük ölçüde geride bırakıldığına işaret ederek içinde bulunduğumuz devri “post-Kemalist dönem” olarak nitelendiriyor.
Peki “post-Kemalizm” ne manaya geliyor? Markus Dressler bu soruyu şu sözlerle yanıtlıyor:
“Bu, AKP’nin Kemalist unsurları büsbütün geride bıraktığı manasına gelmiyor. Hatta bence bilhassa milliyetçilik konusunda epeyce Kemalist bir çizgide bulunuyor. Lakin AKP ile İslami hareket ve ona yakın hisseden kitlenin, Kemalist kimliğine epeyce uzaklık koyduğunu söyleyebiliriz. Post-Laikçi tarifini da kullanabiliriz. Lakin ara koymakla birlikte birebir anda laikliğin ataerkil, üstten dayatmacı üslubunu, kendisine yarar sağlayacak biçimde çevirip kullanıyor, kendi lehinde araçsallaştırıyor.”
Çok partili periyoda geçişle birlikte yaşanan değişim
1924’teki birinci Anayasa’da “Türkiye Devletinin dini İslamdır” unsuruna yer verilmiş, bu ibare süratle atılan sekülerleşme adımlarıyla 1928 yılında yapılan değişiklikle kaldırılmıştı.
Markus Dressler, sekülerleşme ataklarında, Pir Sait isyanı üzere Ankara’ya yönelen sert direnişin kırılması maksadının de tesirli olmuş olabileceğine dikkat çekerken “Bu direniş olmasaydı da sekülerleşme adımları atılır mıydı, bunu tam olarak bilmiyoruz” dedi.
1940’lı yılların sonu itibariyle çok partili periyoda geçiş sürecine paralel olarak, bu sefer sergilenen güçlü karşı direniş nedeniyle “çok radikal laikliğin” sürdürülemeyeceğinin anlaşıldığını, bunun üzerine siyasette, kamusal alanda İslam’a alan açılmaya başlandığını hatırlatan Markus Dressler, hususun karmaşık tarafları bulunduğuna işaret etti.
Alman uzman, “Nasıl ki Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci başlarda büsbütün laik bir devlet olarakkurulduğunu söylemek gerçek değilse, günümüzde de sekülerliğin büsbütün ortadan kalktığını söylemek de hakikat değil” tespitini lisana getirdi.
“Sekülerliğin niteliği değişti”
Türkiye’de geçmişte “din-siyaset” ayrımının uygulandığı periyotlar olduğunu lakin hiçbir devir “din-devlet” ayrımının tam olarak gerçekleşmediğini anlatan Markus Dressler, günümüzde ise sekülerliğin niteliğinin değiştiğini aktardı.
Bu görüşünü Diyanet İşleri Başkanlığı’nı örnek göstererek açıklayan Dressler, dini hareketlerin siyasi mobilizasyonunu önlemek, dini denetim etmek ve organize etmek için kurulan Diyanet’in günümüzde farklı bir fonksiyonu olduğunu söyledi.
Markus Dressler, “Diyanet bugün, AKP hükümetinin, İslamlaştırma siyasetini yönettiği ve yasallaştırdığı bir araç haline dönüştü. Lakin değişmeyen şey devletin yeniden dini denetim altında tutmak ve kendi istediği halde yönlendirmek için çok önemli gayret gösterdiği gerçeğidir. Bu da devletin ataerkil yapılarına sadık muhafazakar dindar bir ülküye dayanıyor, bilhassa kendilerinin tabir ettiği üzere ‘dindar nesiller’ yetiştirme gayesine. Türkiye’de din hala devlet tarafından denetim edilen, devletin bir güç kullanma aracıdır” diye konuştu.
Devlet tüm dinlere ve inançlara eşit aralıkta mi?
Farklı siyasi aktörler tarafından devir dönem gündeme getirilse de AKP bugüne kadar Anayasa’da laiklik prensibinin kaldırılması teşebbüsünde bulunmadı. AKP’li siyasetçiler, geçmişte vatandaşlar üzerinde baskı aracı olarak kullanıldığını söyledikleri “militan laiklik anlayışına” itiraz ettiklerini, kendilerinin ise “özgürlükçü bir laiklikten” yana olduklarını tez ediyor.
Erdoğan da 2011 yılında Mısır’da yaptığı konuşmada, “Müslümanım fakat laik değilim. Ama laik bir ülkenin başbakanıyım” açıklamasını yapmış, laikliği “devletin her dine eşit aralıkta olması” olarak tanımladıklarını açıklamıştı.
Ancak uzmanlar ve yayımlanan pek çok araştırma, AKP’nin savının bilakis, Türkiye’de devletin tüm dinlere ve inançlara eşit arada olmadığı, dini özgürlüklerin Sünni Müslümanlar lehine arttığı, Aleviler için ya da başka dinlere mensup yurttaşlar bakımından bunun argüman edilemeyeceği tespitine vurgu yapıyor.
“Proaktif İslamlaştırma politikası”
Markus Dressler, AKP’lilerin “Anayasa’da ne yazdığı değil, fiilen ne yaptığımız önemli” kanısıyla anayasada laiklik prensibini kaldırmak konusunda çok fazla ısrarcı olmamış olabileceklerini söyledi.
Buna rağmen AKP iktidarının Türkiye’de bilhassa üç alanda “proaktif İslamlaştırma politikası” izlediğini kaydeden Alman uzman Dressler, bu alanları eğitim, devlet kurumları ve medya olarak sıralayarak şu tespitini aktardı:
“İmam Hatip okulları sistematik olarak destekleniyor, tüm okullardaki müfredatta dini içerik artırılıyor, Diyanet aracılığıyla devletin belirlediği dindarlık ideali dayatılıyor ve AKP hükümeti hem büyük ölçüde devlet kurumlarını hem de medyayı denetim etmesi nedeniyle de bazen açıkça bazen de üstü örtülü bir formda, kamusal algıyı oluşturulmaya, şekillendirmeye çalışılıyor.”
Erdoğan’ın dindar gençlik hedefi
Erdoğan İmam Hatipleri yaygınlaştırmaya odaklanırken AKP’yi oluşturan takımların büyük bir bölümününçocuklarını İmam Hatip okullarına göndermemesi, bilhassa yabancı lisanda eğitim veren özel okullarda, kolejlerde okutması, ayrıyeten çocuklarını yüksek öğretim için Batılı ülkelere yollamaları, kamuoyunda hararetli tartışmaları da beraberinde getiriyor.
Yine pek çok kamuoyu araştırması da Erdoğan’ın “dindar jenerasyon yetiştirme” uğraşının toplumda, bilhassa de gençlerde, karşılık bulmadığını ortaya koyuyor.
Dressler, kendisinin de gençlerle görüşülerek yapılan araştırma projelerine katıldığını, bunların dikkat cazip sonuçlar ortaya koyduğunu anlattı.
AKP’nin, Erdoğan’ın, kamusal telaffuzları ve gayeleri ile gençlerin dünyaya bakışı ortasında “büyük bir uçurum” olduğunu savunan Dressler, dikkat cazibeli müşahedelerini şu sözlerle aktardı:
“Muhafazakâr gençlerin göze çarpan kısmı, ilkesel olarak dinin siyasallaştırılmasına eleştirel bakıyorlar. Hakikaten çok çarpıcı olan da AKP’ye yakın muhafazakar ailelerden gençlerin toplumsal cinsiyet ve LGBT üzere mevzularda çok açık ve liberal görüşlü olmaları. Doruktan dayatılan siyasi dindarlığa bir direnç var, bu aslında çok da şaşırtan değil, benzeri bir şey İran’da da gözlemlendi, baskının dindarlaşmaya hizmet etmediği, tersine geri teptiği istikametinde müşahedeler yapıldı. Elimizde Erdoğan’ın dindar jenerasyon yetiştirme gayesinde başarılı olduğunu ortaya koyabilecek sosyolojik datalar yok…”
AKP için İslam’ın dış siyasetteki rolü
Tırmanan İsrail-Hamas ihtilafı Erdoğan’ın dış siyasette önceliklendirdiği “İslami hassasiyetlerini” de bir defa daha gündeme taşıdı. Erdoğan’ın çok sayıda İsrailli sivilin vefatına yol açan Hamas için “Bir terör örgütü değil, topraklarını ve vatandaşlarını müdafaaya çalışan bir kurtuluş ve mücahitler grubudur” tarifini yapması birebir vakitte milletlerarası alanda da reaksiyona yol açtı.
Markus Dressler ise Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın dış siyasetteki bu telaffuzlarını Türkiye’nin siyasi ve iktisadi çıkarlarına nazaran şekillendirdiği görüşünde.
Dressler, “Filistin ihtilafı artık AKP hükümeti için çetin bir husus, zira birebir vakitte İsrail ile yakınlaşma hedefleniyordu. Lakin Uygurlardan farklı olarak Filistinlilerle, çok daha net ve açıkça bir dayanışma sergileniyor. Muhtemelen Uygurlarla dayanışma sergilenmemesi, Çin ve hatta tahminen de Rusya ile siyasi alakalar ve çıkarlarla ilintili… Özetle, dış siyasette ulusal çıkarlar öncelik taşıyor, siyasal İslami motifler, dini hassasiyet lakin ulusal çıkarları çok da etkilemediği surece kullanılıyor” değerlendirmesini paylaştı.
AKP’nin cemaat ve tarikatlarla “ittifakı”
Bu ortada din-devlet münasebetleri konusunda yürütülen tartışmaların odağında yer alan bir başka başlığı da, siyasi nüfuzları arttığı belirtilen cemaatler ve tarikatlar oluşturuyor.
Türkiye’de son yıllarda, devlet kurumlarına işe alımın ve bürokrasideki kritik vazifelere atamaların, liyakata nazaran değil, cemaat ve tarikatlara mensubiyet üzere temeller dikkate alınarak gerçekleştiği argümanları gündeme getiriliyor.Özellikle polis ve ordu üzere güvenlik kurumlarında ve hatta yargıda, Menzilciler, Süleymancılar, Yazıcılar, Okuyucular üzere kümelerin nüfuzlarını arttırdıkları savı tartışılıyor.
Leipzig Üniversitesi öğretim üyesi Dressler, 15 Temmuz 2016 darbe teşebbüsü sonrasında Erdoğan liderliğindeki AKP hükümetinin tarikat ve cemaatlere bir ileti gönderdiğine işaret ederek “Bu kümelere ‘Ya hükümet ve rejim safında yer alırsınız ya da çok sert bir rüzgarla karşılaşırsınız’ iletisi verildi. O periyot itibariyle de bu yapıların, en azından söylemsel seviyede, AKP’ye yakınlaştıklarını gördük” müşahedesini aktardı.
AKP’nin bu Sünni Müslüman yapıları bir halde devlet sistemine dahil ettiğini, bunun karşılığında bu yapıların bir formda kazanım elde etmelerini sağladığını aktaran Dressler, değerlendirmesini şöyle sürdürdü:
“AKP, her vakit güçlü pozisyonunu müdafaaya büyük kıymet atfetmekle birlikte, çok da kelam edilmeyen mutabakatlar yoluyla, aslında bir epey farklı ve çeşitli Sünni Müslüman oluşumları ile bir cins ittifak oluşturabilmiş olması, nitekim de başarılı sonuçlar aldığı değişik bir reçete. Lakin, bunda çok net bir hiyerarşi gözetiliyor, AKP en güçlü aktör olarak pozisyonunu koruma etmeye büyük kıymet affediyor. Hatırlarsanız AKP-Gülen Cemaati ortasındaki meseleler asıl işverenin kim olduğu sorunsalıyla patlak vermişti… Misal bir durum yaşanmamasına çok değer veriyorlar.”
Erdoğan’ın inşa ettiği sistem “tek adam rejimi” olarak nitelendiriliyor. Pek çok siyasi gözlemci, bu sistemin Erdoğan iktidarda olduğu sürece bu halde ayakta kalabileceği görüşünde. Pekala ya Erdoğan sonrasında, tarikatlar ve cemaatlerle oluşturulan “ittifakların” akıbeti ne olacak?
Erdoğan sonrası Türkiye’yi nasıl bir periyot bekliyor?
Bu soru karşısında evvel gülümseyen sonra derin bir nefes alan Markus Dressler, Türkiye konusunda, bilhassa gelecekle ilgili öngörüler yapmaktan kaçındığını söyledi.
Dressler, değerlendirmelerini şu tespitini aktararak tamamladı:
“Bir gün Türkiye’de içi boşaltılmış olan demokrasi tekrar tesis edilmek, iç barış pekiştirilmek istenirse, geçmişte yaşananlarla, tabularla yüzleşme yaşanması gerekecek. Türkiye Cumhuriyeti’nin birinci yıllarında hatta öncesinde yaşananlar ile de, Kürt sorunuyla, Alevilerin karşı karşıya kaldıklarıyla, Müslüman olmayan azınlıklar hakkında, önemli bir yüzleşme yaşanması gerekecek…”
